جایگاه دولت آیت‌الله رئیسی در سیاست خارجی عراق

به گزارش راهبرد معاصر؛ در روز نوزدهم ژوئن 2021م. «ابراهیم رئیسی»، رئیس قوه قضاییه، در انتخابات ریاست جمهوری ایران با 17.9 میلیون رأی به پیروزی رسید. آیت‌الله رئیسی از سال 2019م. رئیس قوه قضاییه بوده و از زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1979م. مناصب متعددی در قوه قضاییه داشته است. [آیت‌الله] ابراهیم رئیسی به دلیل ارتباطات نزدیک با رهبر انقلاب ایران، سپاه پاسداران و مجلس شورای اسلامی (با اکثریت اصول‌گرا)، احتمالاً یک موضع یکدست و قاطع در حوزه سیاست داخلی و خارجی اتخاذ خواهد کرد. مطابق با قانون اساسی ایران، تمامی تصمیمات مهم در حوزه سیاست خارجی باید مورد تأیید رهبر ایران قرار بگیرد؛ اما رئیس‌جمهور و دولت وی می‌توانند بازیگران اساسی و تأثیرگذار باشند. بنابراین احتمال این‌که در دوره ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی، راهبرد ایران نسبت به عراق و منطقه خاورمیانه ، سیاست واحد و همگن باشد بسیار زیاد است.

سرنگونی رژیم صدام حسین در سال 2003م. نقطه عطفی در تاریخ روابط خارجی عراق بود. در دهه پایانی حاکمیت استبدادی رژیم بعث، عراق به یک بازیگر تنها و منزوی در منطقه تبدیل شده بود. از شش کشوری که با عراق مرز مشترک دارند، تنها اردن با رژیم صدام حسین روابط خوب و دوستانه‌ای داشت. مناسبات عراق و سوریه به دلیل اختلافات ایدئولوژیک (حزب بعث) به‌شدت تحت تأثیر خصومت‌های دوجانبه بود. در ابتدا روابط عراق با عربستان سعودی و کویت به دلایل منافع مشترک کوتاه‌مدت بیشتر دوستانه بود که می‌توان به حمایت مالی دو کشور از عراق در طول جنگ با ایران اشاره کرد. اما تهاجم عراق به کویت در سال 1991م.، به روابط دوستانه بین عراق و کشورهای عربی خلیج‌فارس پایان داد.

تغییر رژیم صدام حسین در سال 2003م. می‌توانست به روابط تنش آمیز عراق با همسایگان عربی‌اش خاتمه دهد و نوید دوره جدیدی از صلح و همکاری‌های منطقه‌ای باشد؛ اما درواقع کشورهای عربی از هرگونه بهبود و توسعه روابط با عراق خودداری کردند. عربستان سعودی علی‌رغم روابط بسیار خوب با ایالات ‌متحده از پذیرش دولت جدید در عراق اجتناب نمود؛ زیرا معتقد بود که این کشور تحت کنترل ایران قرار دارد. غفلتی که فقط باعث افزایش نفوذ و قدرت ایران در عراق شد. علاوه بر حمایت و پشتیبانی آشکار ریاض از آشوب و ناامنی در عراق، رسانه‌های سعودی، مساجد و مراکز فرهنگی آن به فرقه‌گرایی و حمله به شیعیان دامن زدند. حتی ملک عبدالله پادشاه وقت عربستان سعودی، عراق با دولت شیعی را مغایر با منافع عربستان می‌دانست.

در این میان ایران تنها بازیگری بود که به سمت تعامل با عراق حرکت کرد. دولت ایران پس از سال 2003م راهبردهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جدیدی را در مقابل عراق اتخاذ کرد.  مناسبات دیپلماتیک بین دو کشور از سر گرفته شد. روابط  تجاری و اقتصادی در مسیری رو به افزایش قرار گرفت تا ایران در میان شرکای تجاری عراق در جایگاه سوم قرار بگیرد. دولت ایران از طریق متحدان و شرکای نزدیک خود در عراق، جایگاه قدرتمندی در امور داخلی این کشور دست‌یافت. ایران همچنین روابط خود را فراتر از جناح‌های سیاسی شیعه گسترش داد و منافع دوجانبه‌ای را با برخی ازرهبران سیاسی با نفوذ سنی و کرد برقرار نمود. به دلیل بی‌میلی سایر بازیگران بزرگ منطقه‌ای برای پذیرش واقعیت سیاسی جدید عراق، ایران عملا در درون عراق بدون  رقیب جدی در منطقه فعالیت می‌کرد. از دیدگاه ایران، تجربه جنگ ایران و عراق عاملی بود که عراق نباید به پایگاهی برای تهدید امنیت ایران تبدیل شود و در بعدی دیگر، باید سکویی برای حملات موشکی ایران باشد.

برای اطمینان از این چشم‌انداز، رهبران ایران در رابطه با عراق سه مسیر را اجرا کردند: نخست، برقراری روابط سنتی دولت – دولت از طریق تعامل دیپلماتیک و نهادی؛ دوم، دیپلماسی عمومی گسترده در قالب باز کردن مرزهای ایران به روی مسافران عراقی اعم از گردشگری، درمان پزشکی یا زیارت. این سیاست باعث شد تا ایران به یکی از بهترین مقصد مسافرتی برای شهروندان عراق تبدیل شود. افزون بر این، درحالی‌که کشورهای دیگر از صدور روادید برای عراقی‌ها مانع ایجاد می‌کردند، ایران با امضای توافق‌نامه با عراق، هزینه روادید برای مسافران را حذف کرد. سوم، تعامل امنیتی پیچیده با تعداد زیادی از جناح‌های سیاسی و شبه‌نظامی عراق که مسئولیت آن بر عهده سپاه پاسداران و بازوی خارجی آن یعنی نیروی قدس قرار داشت. برقراری توازن میان مسیر نخست و سوم به سود مسیر دوم بود؛ زیرا که نگرانی‌های امنیتی در این زمینه وجود داشت و به همین دلیل با آغاز دگرگونی‌های ساختاری در عراق، روابط دولتی بین دو کشور گسترش یافت. 

بنابراین تحت ریاست جمهوری آیت‌الله ابراهیم رئیسی، احتمالاً سیاست ایران در قبال عراق مانند گذشته تداوم خواهد داشت. برای بغداد، حفظ روابط دوستانه با دولت جدید ایران و سایر همسایگان به‌ویژه در مورد تلاش برای عادی‌سازی روابط با عربستان، اجتناب‌ناپذیر است. با مذاکرات اخیر بغداد بین همسایگان متخاصم ، عراق به نظر می‌رسد مکانی طبیعی برای این دو رقیب منطقه‌ای است تا اختلافات خود را حل‌وفصل کنند. اما در کوتاه‌مدت هیچ پیشرفت فوری رخ نخواهد داد؛ زیرا عراق با چالش‌های داخلی متعددی روبرو است و بنابراین کشورهای عربی منطقه به‌خصوص عمان و قطر و همچنین عرب باید از اقدامات میانجی گرایانه بغداد حمایت و پشتیبانی کنند.